Twórczość
Adam Mickiewicz debiutował Zimą miejską na łamach „Tygodnika Wileńskiego” w 1818. Ten najwcześniejszy okres twórczości zwykło się określać mianem okresu wileńsko-kowieńskiego, trwającego do 1824. Pozostawał wówczas pod znacznym wpływem Woltera, którego tłumaczył na język polski; młody poeta głosił sceptycyzm poznawczy, zakłamanie historii i wolę racjonalnego poznania. Wynika z tego, że osobowość i światopogląd młodego Mickiewicza, podobnie zresztą jak młodego Juliusza Słowackiego, dorastały w uwielbieniu literatury klasycznej[28][29]. Prócz tego znaczna większość jego twórczości z lat 1818–1821 była w gruncie rzeczy poetyckim manifestem wciąż na nowo określanego Towarzystwa Filomatycznego.
W 1820 opublikował Odę do młodości – utwór przynależący jeszcze do poetyki postklasycyzmu, ale wyłamujący się z ideałów oświecenia. Oda nawoływała do czynnej walki, wyrażała wiarę w moc rewolucyjnego przekształcania rzeczywistości, siłę młodości i zbiorowości. Dzięki temu w XIX wieku bywała często śpiewana podczas powstań narodowych. Przetłumaczona została na prawie wszystkie języki europejskie, wywołując w swoim czasie sporo kontrowersji, np. we Francji[30]. Podobnie ideały ojczyzny, nauki, cnoty, męstwa, pracy i zgody głosiła napisana w rok wcześniej oda klasyczna Hej, radością oczy błysną. Pod koniec roku 1820 drukiem ukazał się kolejny ze znanych wierszy wczesnego Mickiewicza: Pieśń filaretów, którego treść odnosiła się z rewolucyjnym przesłaniem do wszystkich kręgów filareckich (filologów, historyków, chemików, matematyków). Początek utworu był naśladownictwem burszowskiej[d] pieśni niemieckiej:
Hej, użyjmy żywota!
Wszak żyjem tylko raz;
Niechaj ta czara złota
Nie próżno wabi nas.
A. Mickiewicz, Pieśń Filaretów
Wszystkie trzy pieśni szczególny nacisk kładą na ideał wspólnoty, zwłaszcza w sensie duchowym, oraz gwałtowny aktywizm społeczny. Klasyczna harmonia w szczególny sposób łączy się tutaj z dynamizmem życia, co sygnalizuje przynależność utworów do czasów pośredniczących między dwoma epokami.
W 1822 powstał zbiór Ballad i romansów, uważany powszechnie nie tylko za właściwy debiut Mickiewicza, ale również za dzieło oficjalnie rozpoczynające epokę romantyzmu w Polsce[6]. Sporo kontrowersji wywołała w swoim czasie ballada otwierająca cykl[e], Romantyczność, zwłaszcza śmiałym przełożeniem ludowości nad postęp cywilizacyjny, kreacją nowego typu wzoru moralnego (młoda wiejska dziewczyna zdradzająca skrajną nierównowagę emocjonalną)[31] oraz dość jednostronnie odczytywaną krytyką ówczesnego autorytetu naukowego, profesora samego poety, Jana Śniadeckiego. Był to świadomy i bezpośredni wkład Mickiewicza w polemikę między Kazimierzem Brodzińskim, prekursorem romantyzmu w literaturze polskiej, a Śniadeckim[32]. Zamysł fabularny Romantyczności znalazł w późniejszym czasie rozwinięcie w postaci epizodu z życia Gustawa w IV części Dziadów.
Ballady i romanse, oprócz ballad (poważnych i ironicznych), zawierały również przypowiastki sentymentalne. Utwory zbioru cechował typowo romantyczny zwrot w stronę folkizmu i niesamowitości, mocno zaakcentowane moralne przesłanie oraz przekonanie o transcendentnych, metafizycznych powiązaniach między dobrem a złem – zbrodnią i karą. Sentencjonalne, ludowe wyobrażenie moralności było u wczesnego Mickiewicza stale obecne, co najdobitniej pokazuje obrzęd gusła w II części Dziadów[potrzebny przypis].
Dalsze wiersze z okresu kowieńsko-wileńskiego z lat 1822–1824 są w dużej mierze swobodnymi przeróbkami utworów Lorda Byrona, Jeana Paula oraz Jeana de La Fontaine’a. Wśród nich znalazł się jednak jeszcze jeden szeroko omawiany wiersz poety – Do Joachima Lelewela. W napisanym w 1822 poemacie poświęconym znanemu wówczas działaczowi politycznemu, Joachimowi Lelewelowi, Mickiewicz starał się trzeźwo ocenić dziedzictwo rewolucji francuskiej oraz rolę rewolucji w ogóle, jako faktu społecznego mającego wpływ na przebieg dziejów. Inną próbą podważenia despotyzmu był poemat heroikomiczny Kartofla – utwór głoszący apoteozę nauki, postępu, rozumu i pracy. Dość wymowna jest tu apostrofa do Adama Chreptowicza, reprezentanta arystokracji litewskiej, „uprawcy ziemlanki”[potrzebny przypis].
W 1834 wydał w Paryżu ostatnie wielkie dzieło swego życia – Pana Tadeusza. Ten poemat epicki składa się z 12 ksiąg. Po śmierci autora wydano jego bolesny epilog do poematu[33]. Pan Tadeusz stał się najbardziej popularnym w kolejnych pokoleniach dziełem literatury polskiej. Być może jednym z nielicznych marzeń autora (o dotarciu pod strzechy), które się spełniło[potrzebny przypis]. Szereg fragmentów tego dzieła weszło na stałe do polskiego języka potocznego i literackiego, a poszczególne jego części znane są, jako wręcz osobne „dzieła” poetyckie (Inwokacja, Koncert Wojskiego, Epilog i inne). Znany malarz i ilustrator epoki romantyzmu, Michał Elwiro Andriolli był autorem szczególnie popularnych ilustracji do Pana Tadeusza i Konrada Wallenroda.
- Koncepcja dramatu słowiańskiego
4 kwietnia 1843 na Collège de France, w ramach tzw. prelekcji paryskich, Adam Mickiewicz wygłosił Lekcję XVI, określaną jako ostatnia teoria dramatu romantycznego w literaturze europejskiej. Wykład dotyczył konkretnie analizy Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, która pozwoliła na wyciągnięcie szerszych niż literackie, bo również historiozoficznych wniosków. Całość składała się na koncepcję tzw. dramatu słowiańskiego. Mickiewicz za Percym Bysshe Shelleyem, Samuelem Taylorem Coleridgem, Johannem Gottfriedem Herderem, Gottholdem Ephraimem Lessingiem, Jakobem Michaelem Reinholdem Lenzem oraz Johannem Heinrichem Merckiem głosił, iż odnowa współczesnego teatru nastąpić powinna poprzez zaakcentowanie jego pierwiastków narodowych.
- Związek Mickiewicza z polskim romantyzmem i klasycyzmem
Powszechnie zwykło się uznawać Adama Mickiewicza za prawodawcę polskiego romantyzmu, szczegółowa analiza jego dzieł i postawy artystycznej (podobne jak u Goethego, Hugo czy Byrona) wykazuje jednak pośrednictwo wieszcza między oświeceniowym klasycyzmem a romantyzmem. Alina Witkowska zauważa, że pomimo powszechnego przekonania podsyconego kontrowersyjną Romantycznością, Mickiewicz nie tylko nie negował dziedzictwa oświecenia, ale nawet wybierał z niego najcenniejsze zdobycze, jak np. kunsztowność formy czy wolteriański racjonalizm. Adam Czerniawski zwraca z kolei uwagę na mimetyczność utworów poety. W Światach umownych pisze:
Mickiewicz urodził się za późno, że niewiele ma wspólnego ze Słowackim, Malczewskim, Byronem czy Keatsem, że natomiast bliższy jest estetyce Krasickiego, Pope’a, Racine’a. W takim świetle program ścisłego obiektywizmu przestaje być zaskakujący.
Dodatkowym dowodem na klasyczną mimetyczność czy wręcz realizm utworów Mickiewicza mają być w opinii Czerniawskiego programowe cytaty; „widzę i opisuję” z Pana Tadeusza, „i wszystko wiernie odbijam” z Liryków lozańskich, czy „sceny historyczne i charaktery osób działających skreślił sumiennie, nic nie dodając i nigdzie nie przesadzając” z III cz. Dziadów. Wierność realiom u Mickiewicza (przeciwstawiona romantycznemu uwielbieniu niesamowitości i fantastyki) wynikała jednak z poczucia narodowego obowiązku, co zauważa Marian Ursel porównując twórczość autora Dziadów ze wczesną twórczością Słowackiego. Do podobnych wniosków dochodziła również europejska krytyka literacka:
Uczucia miłości czy przerażenia bliskie naturze zachowują swoje nieokreślone piętno; mówiący językiem gminu poeta pozostawia również polom, jeziorom, lasom ich subtelną mowę: nie zamienia ich w bogów i boginie, nie opisuje z infantylnym i małostkowym naśladownictwem, mówi o tym, co widzi, kiedy harmonia lub kontrast kierują go na przedmioty zewnętrzne; a uczucie, jakie rodzi się mimochodem z jego słów jest poezją, owym odblaskiem, jaki oko człowieka rzuca na przyrodę.
Bliskość Mickiewicza poetyce klasycyzmu widoczna jest również jego w zamiłowaniu do pisania bajek w duchu La Fontaine’a i Ignacego Krasickiego, tworzonych zwłaszcza w latach 1832–1834. Z drugiej jednak strony, jak zauważają badacze literatury, romantyzm polski jest mickiewiczowski, ponieważ niemal wszystko powstawało za przykładem Mickiewicza, przeciw Mickiewiczowi, wobec Mickiewicza.
- Okres towiańszczyzny
Wielu badaczy twórczości Mickiewicza zwróciło uwagę na fakt, że genialny talent poetycki autora Romantyczności przygasł bardzo w drugim okresie paryskim. Wiązało się to z zaangażowaniem się Mickiewicza w aktywność polityczną, społeczną, a zwłaszcza jego silny związek z Andrzejem Towiańskim. Własna wiara Mickiewicza w jego osobistą odpowiedzialność za losy polskie, chęć służenia sprawie polskiej poprzez organizację Legionu polskiego, oddziałów polskich podczas wojny na Krymie, połączone z mistyczną sektą religijną Towiańskiego – uniemożliwiły mu skupienie się na czystej twórczości literackiej. Jego związki z Towiańskim posłużyły nie tylko wyobcowaniu się i niechęci w środowisku innych światłych twórców (jak Słowacki), ale i były bezpośrednią przyczyną utraty pracy w Collège de France, a co się z tym wiązało – wpływu na europejskich artystów i myślicieli. Julian Krzyżanowski twierdzi wręcz, że „Z chwilą powstania poematu soplicowskiego i jego bolesnego epilogu – genialny poeta skończył się w Mickiewiczu na zawsze”.
- Mickiewicz jako prekursor fantastyki naukowej
Antoni Smuszkiewicz w jednej z pierwszych polskich monografii dotyczącej literatury fantastycznonaukowej wykazuje pośredni wpływ nieopublikowanej Historii przyszłości Mickiewicza na powstanie tego gatunku. Dzieło nie zostało nigdy opublikowane, a rękopis zaginął; sporo informacji dostarczają o nim jednak liczne pozostawione zapiski i listy do przyjaciół poety. Antoni Edward Odyniec w liście do Juliana Korsaka nazwał Historię przyszłości Don Kichotem swojego czasu.
Badacze literatury uznają, że nieopublikowane dzieło Mickiewicza mogło zrewolucjonizować literaturę światową; najprawdopodobniej wyprzedzało ono wizje Juliusza Verne’a, Herberta George’a Wellsa i Jerzego Żuławskiego, a nawet prześcigało je w naukowo-technicznych i społecznych spekulacjach.
Mickiewicz w pisaniu Historii przyszłości (niektóre fragmenty powstały w języku francuskim) inspirował się twórczością dwóch rosyjskich prozaików: Jana Tadeusza Bułharyna i Władimira Odojewskiego.
- Działalność przekładowa
Adam Mickiewicz wcześnie zajął się działalnością przekładową. Już w 1817 „spolszczył”[g] dwie powiastki Woltera, Éducation d’un prince i Gertrude, ou Éducation d’une fille, którym nadał tytuły Mieszko, książę Nowogródka i Pani Aniela, a także poemat tegoż samego autora Dziewica z Orleanu. Tłumaczenia te były w istocie parafrazą francuskich utworów, z przesunięciem akcentu na bardziej hermetyczną, narodową tematykę.
Lata 1819–1829 w twórczości Mickiewicza obfitowały w liczne dalsze lub bliższe oryginałowi parafrazy, które autor podpisywał jako wiersze swojego autorstwa, sygnalizując tylko źródło inspiracji. Tak powstały: Do Pryska z Horacego, Amalia, Rękawiczka oraz Światło i ciepło z Friedricha Schillera, bajka Pies i wilk i Zając i żaba z Jeana de La Fontaine’a, Nowy rok z Jeana Paula, Pożegnanie Childe Harolda, Ciemność, Sen i Eutanazja z George Gordona Byrona, fragment dramatu Podróżny, Znaszli ten kraj... i Pieśń Lotty nad grobem Wertera Johanna Wolfganga Goethego, The Meeting of the Waters Thomasa Moore’a, luźne interpretacje sonetów Francesco Petrarki, arabska pieśń Almotenabby na podstawie tłumaczenia Josepha Louisa Lagrange, Nauka i Co to jest? Johanna Wilhelma Ludwiga Gleima, Olimpia I z Pindara. Ważne miejsce zajmuje tu również Ugolino, przekład fragmentu Boskiej komedii Dantego Alighieri, dokonany ok. 1827 roku. Charakter przekładu ballady Schillera ma również pieśń Dziewicy w II części Dziadów.
W okresie rosyjskim Mickiewicz zainteresował się europejskim dramatem historycznym, czego owocem były dwa fragmenty przekładów Friedricha Schillera Don Carlosa, kroniki 1798–1824 oraz Romea i Julii Szekspira. Tłumaczenie pierwszego z nich datuje się na lata między 1821 a 1823. Pierwodruk ukazał się jednak dużo później, bo w 1834 i 1835 roku w Wilnie z inicjatywy Józefa Krzeczkowskiego, prawdopodobnie bez zgody autora. Z kolei data przekładu fragmentu Romeo i Julii jest nie do końca znana. W. Bruchnalski wskazuje tu rok 1827. Fragment opublikowany został przez Antoniego Edwarda Odyńca w 1830 roku na łamach noworocznika Melitele. W późniejszym czasie przedrukowany został w VIII tomie Poezyj w 1836, a następnie w IV tomie Pism w 1844 roku.
W latach 1830–1840 Mickiewicz ogłosił drukiem Do H*** , naśladowanie z Goethego, Arymana i Oromaza z Zenda Westy, kolejne bajki La Fontaine’a – Chłop i żmija i Koza, kózka i wilk, Exegi Munimentum Aere Perennius z Horacego. W 1840 powstał przekład Mickiewicza początkowych fraz Sofijówki Stanisława Trembeckiego na język łaciński. Ostatnim i zarazem najważniejszym przekładem Mickiewicza było tłumaczenie Giaura Byrona na język polski, opublikowane wraz z tłumaczeniem Korsarza tegoż autora, dokonanym przez Antoniego Edwarda Odyńca, w Paryżu w 1834 roku. Z powodów politycznych datę publikacji zmieniono na przedpowstaniową, 1829. Mickiewiczowski przekład Giaura, podobnie jak fragment Boskiej komedii, uznawany jest za oficjalną wersję tego tekstu w Polsce.
- Działalność publicystyczna
W 1849 w Paryżu Mickiewicz wydawał i redagował „La Tribune des Peuples” (Trybunę Ludów), międzynarodowy dziennik polityczny, głoszący idee Wiosny Ludów.
